یادداشتی از فخرالدین دوست محمد

کارتون و اهمیت آن در رشد خلاقیت
- در ابتدا توضیح دهم که هدفم از نوشتن این یادداشت چه چیزی است. مهم‌ترین هدف شناخت بهتر و جزی تر و به‌تبع آن، بهره‌برداری وسیع‌تر و مناسب‌تر از ظرفیت‌های هنر کارتون هست که متأسفانه در بسیاری از آموزش‌های که در مراکز مختلف صورت می‌گیرد ، این جنبه از کارتون مورد غفلت واقع‌شده است. و هنرجوی علاقه‌مند به این هنر، به شکل محدود و تک‌بعدی آمادگی لازم را برای شرکت در مسابقات کارتون و یا همکاری با مجلات و مطبوعات پیدا می‌کنند که این اجحاف در حق این هنر ارزنده جهانی است.
- تعریف‌های متعددی از خلاقیت توسط صاحب‌نظران و کارشناسان امر، در حوزه‌های مختلف روان‌شناسی، علوم انسانی، ادبیات، اختراعات ، هنر و...موجود هست. که با یک جستجوی ساده در اینترنت می‌توانید به آن دست پیدا کنید. اما برآیند همه این دیدگاه‌ها، رسیدن به تعریفی ساده از خلاقیت است که :
خلاقیت تلاش برای حل مسائل مختلف و یا رسیدن به راه‌حل‌های متنوع و ایده‌های تازه و بکر با بهره‌برداری از امکانات و منابع موجود هست.

در مرحله بعدی، مقایسه‌ی این تعریف از خلاقیت با فرایندی است که در هنر کارتون اتفاق می‌افتد. در کارتون هم « به‌طور ویژه گرایشی در هنر کاریکاتور که در آن به موضوعات مختلف پرداخته می‌شود که به آن کارتون اطلاق می‌گردد ، مدنظر هست.» هنرمندان کارتونی است در تلاش هستند تا برای پیدا کردن ایده‌های بکر، تازه و خلاقانه و درنهایت تولید یک پیام یا مفهوم جدید ، مسیرها و راه‌حل‌های مختلف را طی نمایند. خوب این اولین وجه مشترک بین فرایند خلاقیت و هنر کارتون هست و همچنین تأکیدی بر اهمیت این هنر و آموزش آن در رشد قوه خلاقیت افراد هست.
هنرمند کارتونیست با استفاده از فن‌ها و فرمول‌های ایده یابی که طی سالیان سال، باتجربه و مطالعه به دست آورده‌اند و فراهم آوردن فهرستی از تمام مفاهیم، نمادها و نشانه‌های مرتبط و غیر مرتبط با سوژه ( ساختار درختی ) و کشف روابط پنهان ، منطقی و مناسب بین آن‌ها و عملیات حذف، ویرایش، اضافه ، ترکیب کردن و....در یک چیدمان درست و نظام‌مند گرافیکی درصدد هستند تا درزمانی مؤثر ، پیام مناسبی را تولید و به مخاطب القاء نماید.( تصویر شماره 2)

استراتژی درخت محتوا

پرسشگری:

پیامبر عزیز اسلام (ص)می‌فرمایند:«دانش خزینه‌هایی دارد که پرسش کلیدشان است.پس بپرسید تا خدا بر شما رحمت کند؛ زیرا او چهار کس را در این باره پاداش می دهد؛

پرسشگر، آموزگار، شنونده و دوستدار آنها»

یکی دیگر از ویژگی‌های افراد خلاق در امر خلاقیت، پرسشگری و پرسیدن سؤال‌های مرتبط و غیر مرتبط  برای رسیدن به پاسخ‌های خلاقانه و بکر هست.

چه بسیار دانش‌آموزانی که استعداد لازم برای نوآوری ، خلاقیت و تبدیل به چهره‌های موفق در آینده را داشته‌اند اما " بی‌توجهی" متصدیان آموزش و معلمان باعث" سرکوب " ناخواسته آنان در کلاس درس و در پایه‌های مختلف ، شده‌اند مثلاً معلمی که برای کنترل کلاس و یا عدم آگاهی زمانی که دانش‌آموزی سؤالی می‌پرسد به‌جای جواب موجبات تمسخر او در کلاس را فراهم می‌کند   آن دانش‌آموز را برای همیشه خاموش ساخته و او را به فردی ناموفق تبدیل کرده و مانع ترقی و پیشرفت درخور استعدادش شده و حتی در بزرگ‌سالی فردی کم جرت ، ترسو ، منزوی ، بی‌انگیزه برای موفقیت و استبداد پذیر شده است.

در هنر کارتون هم برای دستیابی به ایده‌های نو و تازه، هنرمندان مدام سوژه و یا مصالح را با مطرح کردن سؤالات متعدد، متعارف و نامتعارف به مبارزه و چالش می‌کشند.

ازجمله سؤالی که مدام پرسیده می‌شود این است که: « در حال حاضر ، چگونه می‌توان بین این نمادها و عناصر تصویری گردآوری‌شده از منابع مختلف، پدیده‌ها و یا مفاهیم مختلف ، می‌توان روابطی معنادار پیدا کرد؟ »

مشاهده گری:

 از دیگر خصوصیات مهم در بروز و ظهور محصولات خلاقانه نزد افراد خلاق، مشاهده گری است. افراد خلاق به‌راحتی، بی‌توجه  و بی‌تأمل و ساده از کنار مسائل مختلف نمی‌گذرند و نگاهی پرسشگر و تحلیل‌گر نسبت به همه‌چیز دارند.

در هنر کارتون هم یکی از کاربردی‌ترین منابع مهم برای پیدا کردن ایده‌های مختلف ، محیط پیرامون وزندگی روزمره هست که هنرمند بایستی با دقت، توجه، مشاهده کردن رویدادها و اتفاقات پیرامون و الهام گرفتن و الگوبرداری از آن‌ها بتواند راهی برای پیدا کردن و کشف ایده‌ها، پیدا نماید. یکی از مباحث آموزشی در کارتون، طراحی شخصیت‌های کارتونی و شناخت و آشنایی با تیپ‌های مختلف انسانی است که کاربرد زیادی در این هنر دارد. هنرجو بایستی به مهارتی دست پیدا کند که تیپ‌های مختلف من‌جمله : پلیس، پزشک ، پاکیان و..... را بتواند خلق و طراحی کند. توصیه بنده در امر آموزش همیشه دقت و مشاهده گری در خصوصیات و ویژگی‌های افراد که نماینده تیپ‌های مختلف می‌باشند، بوده است. درواقع یکی از تجربیات بنده در طی سالیان سال  کار کردن، سوارشدن بر اتوبوس‌های خط واحد و دیدن  مدل لباس، چهره، نحوه راه رفتن، نحوه حرف زدن و.... مسافران بوده است. تصویر شماره 3 و 4

طنز و روحیه طنازی:

شوخی و «شوخ‌طبعی» اساساً خلاق بوده، و خود تسهیل‌کنندۀ خلاقیت بیشتر است.  تقریباً تمامی تعاریف شوخ‌طبعی شامل ضوابطی از قبیل ترکیب‌های غیرمعمول، شگفتی، عدم تجانس مفاهیم و برداشت‌ها و نظایر آن می‌گردد.  بر طبق یک تعریف، شوخ‌طبع کسی است که خلاقیتش منجر به اظهارنظرها، داستان‌ها، و نمایش‌نامه‌های خنده‌آور می‌گردد.

برای بسیاری از مردم شوخی یک‌راه بقا و یک نیروی شفابخش است.  برای افراد نادری که استعداد خود را در شوخ‌طبعی پرورش می‌دهند و در این راه بکار می‌برند، مشاغلی در کاریکاتور نویسی، قصه‌گویی، و نویسندگی یا هنرپیشگیِ نمایش‌های خنده‌آور و طنز، به شکل‌های مختلفی وجود دارد.  بسیاری از پژوهشگران حل خلاق مسائل یادآور شده‌اند که جرقة راه‌حل‌های موفقیت‌آمیز از طریق شوخ‌طبعی زده‌شده است.

یکی از مؤلفه‌های مهم و تأثیرگذار برای خلاق بودن، داشتن روحیه طنازی و شوخ‌طبعی و شادی است. افراد خلاق در هر شرایطی ، و در برخورد با سخت‌ترین مشکلات هم در تلاش هستند تا با ایجاد موقعیت‌های طنز ، موجبات انبساط خاطر خود و اطرافیان را فراهم آورند و راحت‌تر و آرام تر از عهده حل چالش‌های پیش رو برمی‌آیند. ایرانی به خاطر داشتن همین روحیه طنز در طول قرن‌ها در مقابل ظلم و ستم شاهان و حکام مستبد توانستند دوام بیاورند. حتی روانشناسان معتقد هستند کسانی که دارای روحیه طنز می‌باشند ، در برخورد با مسائل مختلف توانایی فکر کردن به راه‌حل‌ها و گزینه‌های مختلف رادارند.

توانایی هنرمندان کارتونی است هم در به وجود آوردن موقعیت‌های طنز و شوخی ، یکی از مؤلفه‌های مهم در پیدا کردن  ایده‌های خلاقانه هست.

مطالعه کردن:

وجه مشترک دیگری که هم در آموزش‌های کارتون به هنرجویان و علاقه‌مندان توصیه می‌شود، مطالعه و خواندن کتاب‌های مختلف درزمینۀ های ادبیات، جامعه‌شناسی، فرهنگ، تاریخ و... هست که به‌نوعی پشتوانه‌ی فکری و سطح اندیشه‌ی هنرمند را برای پیدا نمودن ایده‌های مختلف، ارتقاء خواهد داد. در غیر این صورت گرفتار کلیشه و تکرار سوژه‌های سطحی و مبتذل خواهند شد.  همین امر در تقویت مهارت‌های خلاقانه و رشد قوه خلاقیت نیز توصیه‌شده است.

حافظه تصویری:

هرچقدر مشاهده گران دقیقی باشیم و میزان تجربه کردن‌های ما زیاد باشد و  سطح مطالعه قابل قبولی داشته باشیم ، داده‌ها و اطلاعات ما هم افزایش پیدا خواهد کرد و به طبع در ابتکارات و نوآوری‌های خلاقانه مؤثر واقع خواهد شد. هرچقدر منبع اطلاعات ما درزمینۀ های مختلف جامع‌تر و دقیق‌تر و کامل‌تر باشد،  میزان خلاقیت هم رشد خواهد کرد. در کارتون هم چون با ذهنیت و تخیل بیشتری سروکار داریم، و کمتر از مدل‌های زنده و آماده و کپی کردن استفاده می‌شود، ضروری است تا با تقویت حافظه تصویری به‌وسیله تجربه کاره‌ای جدید، دیدن و مشاهده کردن و مطالعه نمودن، به نتایج بهتری در فرایند ایده یابی برسیم.

نگاه متفاوت :

جور دیگر نگریستن، جور دیگر رفتار کردن و فکر کردن و داشتن بینش و جهان‌بینی متفاوت از افراد عادی و درنهایت اینکه متفاوت از بقیه باشید، وزندگی و چالش‌های ریزودرشت  آن را از زاویه دید متفاوتی ببینید، خود به تقویت پروسه خلاقیت کمک می‌کند. ساختارشکنی و خارج شدن از قالب‌ها، عادت‌ها و کلیشه‌های افراد عادی و دستیابی به تعریفی جدید از جهان و پدیده‌های موجود در آن و  کشف روابط جدید بین اشیاء و عناصر مختلف و متضاد ، مسئله بسیار مهمی در فرایند آموزش هنر کارتون هم هست. درواقع فلسفه هنر و به‌خصوص کارتون، تقویت این نگاه خلاقانه و متفاوت به زندگی است.

تخیل:

الیور ساکس می‌گوید: هوش، تخیل، استعداد و خلاقیت بدون پایۀ دانش و مهارت به‌جایی نخواهد رسید.

آلبرت اینشتین روزی در محفلی از اندیشمندان که درباره شباهت‌های میان خلاقیت‌های ذهنی انسان درزمینهٔ نگارش یک رمان زیبا و پژوهش‌های علمی گفتگو می‌کردند گفت:

«زمانی که به خود و به روش‌های تعقل و تفکرم می‌اندیشم به این نتیجه می‌رسم که موهبت تخیل و قدرت فانتزی برای من ارزشمندتر از توانائی‌ام در در و فهم امور مسلم و تعقلی است».

همۀ آن‌هایی که آثار هنری باشکوه، اختراعات ماندگار یا نوشته‌های همیشگی به‌جای گذاشته‌اند به رؤیایی پروبال دادند که مدت‌ها در سر داشتند.

برادران رایت که به پرواز می‌اندیشیدند، بل که تلفن را ساخت یا هر آنکه نقاشی کشید، مجسمه‌ای ساخت، کلمه روی کاغذ ریخت و آوازی خواند برای اینکه تخیل خودمان را بهبود ببخشیم بهتر است در پی کسب تجربه‌های جدید باشیم و چیزهایی را که می‌توانیم تصور کنیم، بشناسیم.  در هنر کارتون هم، یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌ها برای نتیجه‌گیری بهتر و یافتن مفاهیم عمیق و خلاقانه، تخیل و قدرت تجسم و رؤیاپردازی هنرمندان این عرصه هست.

در پایان متوجه می‌شویم که بسیاری از نکات مهم و عوامل تقویت‌کننده و تأثیرگذار در رشد و شکوفایی قوه خلاقیت ،  کم‌وبیش در هنر کارتون هم به شکل مشهودی وجود دارد. با توجه به اهمیت خلاقیت و نقش بسزایی که هنر به‌طورکلی و به‌ویژه کارتون در توسعه درونی آن دارد، توصیه می‌شود متصدیان مباحث آموزشی و به‌ویژه مربیان ، معلمان و والدین و تمامی افرادی که در تربیت و پرورش اندیشه و تفکر افراد نقش دارند، در دوره‌های آموزشی که برای کودکان و فرزندانشان در نظر می‌گیرند حتماً و حتماً نگاهی جدی‌تر به این هنر داشته باشند.

نویسنده: فخرالدین دوست‌محمد

31 مردادماه 1401